Vluchten is van alle tijden. Tijdens vroegere volksverhuizingen verplaatsten zich grote groepen mensen door oorlogen. In recentere jaren ontstonden er vluchtelingenstromen door politieke en religieuze vervolging. Zo verhuisden er in de zeventiende eeuw veel Hugenoten en joden uit de zuidelijke landen naar de liberale Republiek der Nederlanden. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwamen een miljoen Belgische vluchtelingen naar het neutrale Nederland. In de jaren vijftig, zestig en zeventig van de vorige eeuw kwamen groepen vluchtelingen vanwege politiek geweld naar het westen; uit Latijns-Amerika, Hongaren na de Hongaarse revolutie, Tsjechen na de Praagse lente. Zij vormden betrekkelijk kleine aantallen. In de jaren negentig van de vorige eeuw nam de vluchtelingenstroom in omvang aanzienlijk toe. Eind 2012 telde de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties (UNHCR) wereldwijd ruim 28 miljoen vluchtelingen. In de Vrolijkheid en Werkelijkheid bouwen we letterlijk en figuurlijk veilige plekken in tijd en ruimte. Kunst en schoonheid waar dat nauwelijks meer is. Dat doen we voor en met de ontheemden van onze tijd, mensen die altijd op de vlucht zijn en nergens meer mogen of kunnen zijn: human waste… Een pijnlijke werkelijkheid, die we niet graag onder ogen zien en liever de rug toekeren zodat keuzes niet gevoeld en verantwoordelijkheden niet gedragen hoeven te worden.
Als de mensen in Syrië een vluchtweg geboden zou worden, dan zouden duizenden mensen het veilige Europa invluchten. Maar dat vinden ‘we’ geen oplossing, dus blijft de Europese deur op slot. Daar kunnen we mee leven, omdat we de pijn van ‘de anderen’ net even minder voelen dan die ‘van ons’. Vervreemding en buitensluiting zijn een feit. We accepteren dat we onze humaniteit verliezen.
Een paar maanden geleden was ik onderdeel van ‘Exhibit B’, een ‘expositie’ waarin zwarte mensen geëxposeerd werden, zoals dat tot ver in de twintigste eeuw gebeurde. Indrukwekkend en verstillend.
Ik moet eerlijk toegeven, dat ik tot die dag een beetje moe was van het verplicht herdenken van ‘ons’ slavernijverleden. Hoe ver ligt dit verleden immers al achter ons? Laten we in het nu leven. Ik keek daar een acteur in de ogen in een huiselijk tafereel uit de negentiende eeuw. De huisslaaf was na zijn dood opgezet in de huiskamer van het gezin. Omdat ze zo aan hem gehecht waren. Vergeef mij. Vergeef ons onze schulden. Oude woorden ooit geleerd. Andere had ik niet. Eerst de pijn in de ogen willen kijken. En dan de vergeving. Verzoening is een kunde. Het vraagt om zien, luisteren, voelen, oog voor details. Naast de ander. Niet voor. Het leren uithouden in het donker. Onrecht, onmacht, wreedheid en dood die nu eenmaal werkelijkheid zijn. Dat lukt alleen als ik niet verblind ben door woede of medelijden.
Het is verdraaid urgent dat we de ontheemden van deze tijd kunnen blijven zien en ervaren als onszelf. Dat we die oude woorden opnieuw leren zeggen.
Fronnie Biesma is oprichtster en directeur van de Nationale Stichting ter Bevordering van Vrolijkheid. De Vrolijkheid maakt kunst met kinderen en jongeren in asielzoekerscentra. Hieraan verbonden is de Werkelijkheid, een collectief van kunstenaars met vluchtelingenachtergrond die creatieve interventies bedenken en uitvoeren voor bedrijven, organisaties, in trainingen, teams en de samenleving. www.vrolijkheid.nl, www.werkelijkheid.com
